«Η Πρόοδος είναι εσωτερική προαίρεση, συνήθεια, δηλαδή έξις, όπως θα έλεγε και ο Αριστοτέλης, και ως τέτοια ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που είναι στο χέρι μας.»
Πριν περίπου 2000 χρόνια, ο Επίκτητος στο περίφημο «Εγχειρίδιον» προέβη σε μια θεμελιώδη διάκριση της ανθρώπινης κατάστασης, ταξινομώντας την σε δύο κατηγορίες. Ειδικότερα, διέκρινε τα «πράγματα» σε εκείνα που είναι «στο χέρι μας», δηλαδή που μπορούμε να τα εξουσιάσουμε, και σε εκείνα που δεν είναι στο χέρι μας, που δεν εξαρτώνται από εμάς. Στα πρώτα, ανήκουν καταστάσεις όπως οι επιθυμίες μας, τα οράματά μας, ενώ στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται καταστάσεις όπως η υγεία, η δόξα.
Σε ποια από τις δύο κατηγορίες θα τοποθετούσατε την Πρόοδο; Προσωπικά, πιστεύω ότι η Πρόοδος είναι εσωτερική προαίρεση, συνήθεια, δηλαδή έξις, όπως θα έλεγε και ο Αριστοτέλης, και ως τέτοια ανήκει στην κατηγορία των πραγμάτων που είναι στο χέρι μας. Αντανακλάται, βεβαίως, στο εξωτερικό περιβάλλον με διάφορες μορφές και απεικονίζεται σε δείκτες, στατιστικές και τομείς, όπως οικονομία, καινοτομία, παιδεία, υγεία, ασφάλεια, αλλά υφίσταται ως σπόρος πάντα έτοιμος να αποδώσει καρπούς ανεξάρτητα από τις πρόσκαιρες και συγκυριακές, ευνοϊκές ή δυσοίωνες, συνθήκες του περιβάλλοντος.
Ποιες, όμως, είναι οι θεμελιώδεις συνθήκες, στις οποίες μπορεί να ευδοκιμήσει η συλλογική Πρόοδος σε μόνιμη βάση, ώστε να γίνει συνήθεια και τρόπος ζωής; Ξεχωρίζω τρεις. Και οι τρεις είναι συνθήκες βαθιά πολιτικές διότι, όπως έχει αναδείξει η ιστορία, η Πολιτική προηγείται και είναι αυτή που εγγυάται την οικονομική πρόοδο σε περιβάλλον ελευθερίας και ισότητας. Ένα αποτυχημένο πολιτικό σύστημα (failed state) εξ ορισμού δεν είναι ικανό να παράγει πρόοδο.
Πρώτον. Η πλήρης εφαρμογή των νόμων. Η άτεγκτη εφαρμογή όλων ανεξαιρέτως των νόμων είναι αυτή η συνθήκη που εγγυάται πρακτικά και συμβολικά το σεβασμό της ίδιας δημοκρατίας, υπό την έννοια του σεβασμού των αποφάσεων που λαμβάνουμε με δημοκρατικά μέσα για το πώς θέλουμε να οργανώσουμε τη ζωή μας, την οικονομία μας, τους θεσμούς μας, το παρόν και το μέλλον μας. Πρόκειται για μια συνθήκη που συμβολίζει την ιδέα της ισότητας όλων ενώπιον του νόμου, αλλά και την ιδέα ότι το Κράτος εγγυάται την ειρηνική συμβίωση, την δικαιοσύνη, την ασφάλεια και την ευημερία. Οι μικρές υποχωρήσεις, οι εκπτώσεις, οι παρατάσεις, οι αναβολές στην εφαρμογή τους, πολύ δε περισσότερο η μη αποτελεσματική και έγκαιρη επιβολή κυρώσεων σε περίπτωση παραβίασής τους επικοινωνούν ένα εσφαλμένο πνεύμα καχυποψίας, ασυνέπειας και, ως εκ τούτου, ένα «χαλαρό» πολίτευμα και μια κοινωνική οργάνωση χωρίς συνοχή. Και δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο στην πολιτική από το να επικοινωνείς εσφαλμένα και συγκεχυμένα μηνύματα.
Δεύτερον. Η «θεσμική» επιλογή των προσώπων που στελεχώνουν τους θεσμούς μας. Η ποιότητα των θεσμών μας, και κατά συνέπεια, και της Πολιτείας μας, εξαρτάται από την ποιότητα των προσώπων που στελεχώνουν και ηγούνται των κρίσιμων θεσμών της πολιτείας μας, που είναι αρμόδιοι για την απονομή της δικαιοσύνης, της ασφάλειας, της άμυνας, της εποπτείας της αγοράς κ.λπ. Η κρίσιμη επιλογή δεν πρέπει να λαμβάνει υπόψη μόνο τα αυτονόητα, δηλαδή, τους ακαδημαϊκούς τίτλους, την συνεπή και επιτυχημένη μακρά επαγγελματική διαδρομή και εμπειρία, αλλά να απαντά στο ακόλουθο κρίσιμο ερώτημα: Ποιο πρόσωπο μπορεί να συμβολίσει το πάθος και την ενέργεια που απαιτείται για να εγγυηθεί την απρόσκοπτη επιτυχία και την πρόοδο ενός θεσμού, την εμβάθυνση ή τη δημιουργία παράδοσης; Το θετικό αποτέλεσμα της διατύπωσης ενός τέτοιου ερωτήματος αποστέλλει ξεκάθαρο μήνυμα ως προς το ποια πορεία και ποια νοοτροπία είναι αυτή που πρέπει να επιδιώκεται και να ανταμείβεται.
Τρίτον. Η γλώσσα, και συγκεκριμένα η κατανόηση του νοήματος και της ιστορικής καταγωγής κρίσιμων εννοιών της πολιτικής λειτουργίας. Πολίτες που δεν γνωρίζουν τη συνταγματική τάξη της χώρας τους και τις αξίες που αυτή έχει αποφασίσει να πρεσβεύει και να διαφυλάσσει, δεν πρόκειται να την υπερασπισθούν, δεν πρόκειται να τη σεβασθούν, δεν πρόκειται να κατανοήσουν ότι αφορά τον ίδιο τον τρόπο της ζωής τους. Δεν πρόκειται να οργανωθούν συλλογικά και να διεκδικήσουν ως σώμα και κοινωνία πολιτών κάτι παραπάνω από το στενά οριοθετημένο ατομικό τους συμφέρον. Δυστυχώς παρατηρείται παρανόηση και διαστροφή κρίσιμων εννοιών, όπως πολιτική ευθύνη, κράτος δικαίου και λαϊκή κυριαρχία, κοινοβουλευτισμός, δημοκρατική νομιμοποίηση, διάκριση εξουσιών, θεσμική δημοκρατία, ανεξάρτητες αρχές, ακαδημαϊκή ελευθερία κ.λπ. Πώς μπορούμε να μετάσχουμε στο δημόσιο διάλογο με ιδιωτικά λεξικά; Το βάρος, συνεπώς, πρέπει να επωμισθεί η Εκπαίδευση, αποστολή της οποίας πρέπει να είναι η καλλιέργεια του πολίτη. Ο δεκαεπτάχρονος που αποφοιτά από το Λύκειο πρέπει να γνωρίζει επαρκώς τη συνταγματική τάξη της χώρας και εκείνες τις έννοιες και τις αξίες που αυτή έχει αποφασίσει να προωθεί και να διαφυλάσσει.
Πολιτικά πεπαιδευμένοι και ενεργοί πολίτες που, στο πλαίσιο της συνταγματικής τάξης, διεκδικούν συλλογικά και με επιμονή να βελτιώσουν το επίπεδο της ζωής τους και των συμπολιτών τους, το επίπεδο των θεσμών τους και το επίπεδο των πολιτικών που τους κυβερνούν, θεσμοί με άριστη στελέχωση που διαφυλάσσουν και προωθούν αξίες και αρχές, νόμοι σεβαστοί από όλους που οριοθετούν ευκρινώς το δημόσιο και το ιδιωτικό, αυτές είναι προεχόντως οι συνθήκες πάνω στις οποίες κυλάει η Πρόοδος. Μετά έρχονται οι ιδέες, τα οράματα, οι προκλήσεις, οι πολιτικές. Αυτές είναι οι θεμελιώδεις συνθήκες που δεν κοστίζουν τίποτα, αλλά στρώνουν τον δρόμο… Αυτές πρέπει να είναι οι ρίζες της Προόδου της νέας εποχής μας.